Η Σημασία του Φυλακτού

ΦYΛΑKTΑ ονομάζονται όλα τα αντικείμενα τα οποία θεωρείται ότι προστατεύουν τους κατόχους τους από κάθε κακό πνεύμα, μαγεία, ατυχίες και πλήθος σωματικών και ψυχικών παθήσεων. Το «ιερό» αντικείμενο ή η «μαγική» εικόνα, είναι αντικείμενο που περιέχει δύναμη και έχει στόχο την αποτροπή του κακού μέσα από την επίκληση των αγαθών υπερφυσικών δυνάμεων.
Η ειδωλολατρική καταγωγή των φυλακτών δεν στάθηκε εμπόδιο στην ιστορική τους μεταμόρφωση. Η χρήση τους συνέχισε να επιβιώνει, άλλοτε στο περιθώριο, άλλοτε υποδόρια και άλλοτε μέσα από τον ίδιο τον χριστιανισμό.
Ο φυλακτογράφος, στον ανεξάντλητο μικρόκοσμο των προστατευτικών παραστάσεων που χρησιμοποιούσε, αναμείγνυε χριστιανικά, ιουδαϊκά και ειδωλολατρικά στοιχεία και σύμβολα ή τους χαρακτήρες, οι οποίοι δεν αποδίδονται φωνητικά, αλλά είχαν τη δική τους σημασία και τις δικές τους ιερές και σωτήριες ιδιότητες.
Πληροφορίες σχετικά με το τελετουργικό που ακολουθούσαν για την κατασκευή των φυλακτών, μας δίνουν οι ονομαζόμενοι Μαγικοί Πάπυροι, που προέρχονται από την ελληνορωμαϊκή και κοπτική Αίγυπτο και χρονολογούνται μεταξύ 3ου και 5ου αι. Τα κείμενα αυτά, ένα αμάλγαμα αιγυπτιακών, βαβυλωνιακών, ιουδαϊκών και χριστιανικών παραδόσεων, αποτελούν έναν καθρέπτη της κοινωνίας των πρώιμων χριστιανικών χρόνων, γιατί παρέχουν τη δυνατότητα να δει κανείς το επίπεδο και τις δομές, τις δεισιδαιμονίες, τις ελπίδες, τους φόβους, τις επιθυμίες, τα πάθη και τις φιλοδοξίες των απλών ανθρώπων.
Σε έναν από τους Μαγικούς Παπύρους διαβάζουμε: «φυλακτήριον σωματοφύλαξ προς δαίμονας, προς φαντάσματα, προς πάσαν νόσον και πάθος επιγραφόμενον επί χρυσέου πετάλου ή αργυρέου ή κασστερίνου...». Εξορκιστικές ευχές γραμμένες σε λεπτά μεταλλικά ελάσματα, τυλιγμένα μέσα σε μικρούς κυλίνδρους (λατ. lamellae), αποτέλεσαν ένα από τα πρώτα είδη φυλακτών του χριστιανικού κόσμου, τα οποία συνέχισαν την παράδοση των εβραϊκών Totha-photh.

Yλικά
Το υλικό ενός αποτροπαϊκού φυλακτού, επιλέγεται με πολλή προσοχή. Ο χρυσός, λόγω της αντιστοιχίας του χρώματός του με το φως του ήλιου, ήταν το πιο περιζήτητο υλικό, ενώ ο άργυρος και ο αιματίτης, θεωρούνταν τα κατ' εξοχήν μαγικά υλικά. Ο άργυρος, εξαιτίας της αντιστοιχίας του χρώματός του με την «έμμηνο ρύση» των γυναικών όταν σκουριάζει και ο αιματίτης γιατί ως οξείδιο του σιδήρου, συγκρατούσε το κόκκινο «αίμα» του μέσα στη στιλπνή μαύρη επιφάνειά του. Η χρήση του χαλκού, σχετίζεται κυρίως με τη Διαθήκη του Σολομώντα, γιατί ο βασιλιάς Σολομών έκλεισε όλους τους δαίμονες μέσα σε χάλκινους κάδους. Οι χριστιανοί πίστευαν ότι ο ήχος από το καθαρό κτύπημα του χαλκού ήταν η φωνή ενός αγαθού δαίμονα που εξεδίωκε τους κακούς. Γι' αυτό τον λόγο, όπως μας πληροφορεί και ο Ι. Χρυσόστομος, χρησιμοποιούσαν μικρά κουδούνια από χαλκό, τα tintinnabola, για την προστασία κυρίως των μικρών παιδιών. Το μολύβι, υλικό άφθαρτο και αιώνιο, χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή κυρίως φυλακτών που προορίζονταν για τους νεκρούς. Από τους ημιπολύτιμους λίθους οι δαίμονες φοβόταν την ίασπι και τον βαταρίτη. Ο γαλακτίτης γιάτρευε τις πληγές, ο μαγνητίτης τους πόνους των αρθριτικών και ο γαγάτης διευκόλυνε τον τοκετό. Από τα φυτά, η ρίζα της παιώνιας προστάτευε από την επιληψία, τη βασκανία, τη μαγεία και τους πυρετούς, ενώ η ρίζα του τριφυλλιού έδιωχνε το θηλυκό δαίμονα Γελλώ, που ήταν υπεύθυνη για τον θάνατο των νεογέννητων.

Kατηγορίες
Η απεικόνιση του «πολυπαθούς οφθαλμού», αποτελεί ένα από τα πιο συνηθισμένα θέματα στα αποτροπαϊκά φυλακτά της βασκανίας. Η πίστη στη βασκανία είναι αρχαιότατη και ανεξάρτητη από πολιτισμούς και ιστορικές περιόδους. Ο Φθόνος, είναι ένας από τους δαίμονες που εμφανίζονται στη Διαθήκη του Σολομώντα «Εγώ Ρύξ Φθηνεόθ καλούμαι, βασκαίνω παντί ανθρώπω, καταργεί με ουν ο οφθαλμός πολυπαθής εγχαρατόμενος». Οι λέξεις αυτές στα χέρια των φυλακτογράφων, μετατράπηκαν σε εικόνα. Τα φυλακτά, εικονίζουν το μάτι του φθόνου που περιβάλλεται από διάφορα άγρια θηρία και όπλα που το απειλούν.
Iδιαίτερη κατηγορία αποτελεί μια ομάδα χρυσών και ασημένιων ελασμάτων, μικρών διαστάσεων, που απεικονίζουν δύο οφθαλμούς και ανάμεσά τους τον σταυρό. Τα φυλακτά αυτά ουσιαστικά εικονογραφούν την προτροπή του Ι. Χρυσόστομου, να σφραγίζουν το μέτωπο των μικρών παιδιών με το σύμβολο του σταυρού.
Στην Παλαιά Διαθήκη τονίζεται ότι η επιρροή των δαιμόνων πάνω στους ανθρώπους, φανερώνεται πρώτα με τις ασθένειες. Μεγάλοι γιατροί της ύστερης αρχαιότητας, όπως ο Γαληνός και ο Αλέξανδρος ο Τραλλιανός, παράλληλα με την επιστημονική ιατρική, χρησιμοποιούσαν και διάφορα φυλακτά, καθώς και ημιπολύτιμους λίθους, που έφεραν παραστάσεις για να θεραπεύσουν ορισμένες αρρώστιες. Eναν ειδικό σφραγιδόλιθο κατά του κολικού περιγράφει ο Αλέξανδρος ως εξής: «Eις λίθον Μηδικόν γλύψον Ηρακλέα, ορθόν πνίγοντα λέοντα και εγκλείσας εις δακτύλιον χρυσούν, δίδου φόρειν». Σε αυτού του είδους τους σφραγιδόλιθους η παράσταση του Ηρακλή περιβάλλεται συνήθως από την επιγραφή «φύγε κολικέ, το θείον σε διώκει», ή από τρία εγχάρακτα ΚΚΚ, που δηλώνουν τον δαίμονα του κολικού.
Ως αποτροπαϊκό της δυσπεψίας και του στομαχόπονου, ο Γαληνός αναφέρει φυλακτό από πράσινο ίασπι, πάνω στον οποίο έχει χαραχθεί φίδι με κεφάλι λιονταριού που έφερε ακτινωτό στέμμα. Πρόκειται για τα φυλακτά με τη μορφή του Χνούβη, ηλιακή θεότητα της αρχαίας Αιγύπτου, που κατά την ύστερη αρχαιότητα μεταμορφώνεται σε έναν από τους τριάντα έξι θεούς που κυριαρχούν στα διάχωρα των δώδεκα συμβόλων του ζωδιακού κύκλου και ειδικότερα σ' αυτό που αντιστοιχεί στο στομάχι.
 
Από τα θαύματα της Καινής Διαθήκης, αυτό που σχετίζεται περισσότερο από οποιαδήποτε άλλο με τον χώρο της μαγείας, είναι το θαύμα της αιμορροούσας. Φυλακτά από αιματίτη με την παραπάνω παράσταση, χρησιμοποιούσαν οι γυναίκες του 6ου-7ου αι., με γυναικολογικά προβλήματα. Στα γυναικεία προβλήματα επίσης, απευθύνεται ένας αριθμός φυλακτών με την παράσταση της μυθικής Μέδουσας, που αυτήν την περίοδο, ταυτίζεται με τον γυναικείο δαίμονα με τα επτά κεφάλια που εμφανίζεται στη Διαθήκη του Σολομώντα. Τα φυλακτά αυτά συνοδεύει πάντα η λέξη «υστέρα» που σημαίνει μήτρα.
Eνα φυλακτό στο σχήμα του σταυρού με πολύ ενδιαφέρον ιατρικό-αποτροπαϊκό χαρακτήρα, ανήκει στη συλλογή Τσολοζίδη. Στην κύρια όψη του σταυρού, εικονίζονται πέντε αίγαγροι. Ως γνωστόν ο αίγαγρος αποτελεί το σύμβολο του Αιγόκερω. Σύμφωνα με τη Διαθήκη του Σολομώντα, στον Αιγόκερω κατοικούσε ο δαίμονας Ναθώθ, ο οποίος προκαλούσε πόνους στα γόνατα των ανθρώπων. Για τα προβλήματα των αρθρώσεων των ποδιών, χρησιμοποιούσαν ακόμη, φυλακτά με την παράσταση του μυθικού ήρωα Περσέα που τον συνόδευε η επιγραφή «φύγε ποδάγρα, Περσεύς σε διώκει».
Μια μεγάλη και ιδιαίτερη ομάδα φυλακτών, φέρουν την παράσταση του βασιλιά Σολομώντα ως ιερού ιππέα. Ακολουθώντας μια κλασική εικονογραφική παράδοση, οι ρίζες της οποίας βρίσκονται στην Αίγυπτο, τα περισσότερα φυλακτά δείχνουν άλογο σε καλπασμό και μορφή με φωτοστέφανο και στρατιωτικό ένδυμα λογχίζοντας με σταυρό, θηρίο ή θυλήμορφο δαίμονα που βρίσκεται ανάμεσα στα πόδια του αλόγου. Οι θηλυκοί δαίμονες εμφανίζονται αρκετά συχνά στη χριστιανική τέχνη ως φορείς τριών κακών: της μαγείας, της πρόκλησης σε σαρκικά παραπτώματα και σαν φορείς ασθενειών. Την παράσταση του ιερού ιππέα, συνήθως περιβάλλουν απειλητικές φράσεις που απευθύνονται στους δαίμονες, όπως: «φεύγε μεμισιμένι Σολομόν σε διόκει» ή επικλήσεις του τύπου: «σφραγίς Σολομόνος, αποδίοξον παν κακόν από του φορούντος».
Σε φυλακτό του 3ου αι. που βρέθηκε στην Κύζικο, τον Σολομώντα ιππέα οδηγεί άγγελος και η όλη παράσταση περιβάλλεται από την επιγραφή: «φεύγε μεμισιμένη άνγκελος Αραάφ σε διώκει». Το όνομα Αραάφ, στα εβραϊκά σημαίνει αυτό που κυλά σταγόνα σταγόνα, ενώ στα αραβικά η έννοια γίνεται πιο συγκεκριμένη και δηλώνει το αίμα που κυλά σταγόνα σταγόνα από τη μύτη. Επομένως, στο συγκεκριμένο φυλακτό, έχουμε την προσωποποίηση της αιμορραγίας της μύτης, στο πρόσωπο ενός αγγέλου.
Στον έντονο μαγικό χαρακτήρα των φυλακτών των πρώτων χριστιανικών αιώνων, η Εκκλησία διείσδυσε αρχικά με τη μορφή της αποτροπαϊκής δύναμης του σταυρού. Η χρήση του σταυρού ως αποτρεπτικό σύμβολο και φυλακτό μαρτυρείται ήδη από τους αποστολικούς χρόνους. Ο Κύριλλος Ιεροσολύμων συνιστά τους χριστιανούς «όπως σφραγίζουν διά του σταυρού μεταξύ των άλλων τις εισόδους και εξόδους αυτών, καθ' ότι ο σταυρός είναι μέγα φυλακτήριον... σημείον πιστών και φόβος δαιμόνων», ενώ ο Ιωάννης Δαμασκηνός τονίζει ότι ο σταυρός είναι «θυρεός και όπλον και τρόπαιον κατά του διαβόλου... σφραγίς ίνα μη θίγη ημών ο ολοθρεύων».
Οι γραπτές πηγές της ίδιας εποχής κάνουν αναφορές σε περίαπτα που αφορούν επιστήθιους σταυρούς κατασκευασμένους από διάφορα μέταλλα και χρησιμοποιούνται ως φυλακτά. Σύνηθες διακοσμητικό στοιχείο αποτελούσαν οι εγχάρακτοι ομόκεντροι κύκλοι με στιγμή στο κέντρο (σχηματοποιημένοι οφθαλμοί για την αποτροπή της βασκανίας). Οι σταυροί ως αντικείμενα λατρείας γνώρισαν ιδιαίτερα μεγάλη διάδοση μετά την Εικονομαχία. Πρόκειται κυρίως για σταυρούς-λειψανοθήκες που κοσμούνται με σκηνές από το χριστολογικό κύκλο ή με παραστάσεις αγίων. Ο πατριάρχης Νικηφόρος στον Τρίτο Αντιρρητικό Λόγο μαρτυρεί ότι οι χριστιανοί συνηθίζουν να φέρουν πάνω στο στήθος τους λείψανα του Τιμίου Ξύλου ως φυλακτά για προστασία και για σωματική και ψυχική υγεία.
«...και το της Εκκλησίας εγκόλπιον, όπερ ως αρραβών εστί και ως υπηρέτης και φύλαξ αυτός φυλάσσει», γράφει ο Συμεών Θεσσαλονίκης. Ο γενικός όρος εγκόλπιο, χαρακτηρίζει κάθε κυκλικό, ορθογώνιο ή πολυγωνικό εικονίδιο που προοριζόταν για ανάρτηση, με ή χωρίς άγια λείψανα. Συνήθως κοσμούνται με σύμβολα ευοίωνα και προστατευτικά, με εικόνες και αφορισμούς ή ευχές. Τα εγκόλπια κατασκευάζονταν από πολύτιμα υλικά, όπως χρυσός και ασήμι, από ελεφαντόδοντο, στεατίτη, ίασπι, διάφορους καμέους αλλά και από κράματα χαλκού. Τα αντικείμενα αυτά αντλούσαν τη δύναμή τους είτε από τα άγια λείψανα που περιείχαν είτε από τα εικονογραφικά τους θέματα.

Eυλογίες
Τον ρόλο του προστάτη ενάντια στους δαίμονες, τη βασκανία, τη μαγεία και τις διάφορες ασθένειες, σταδιακά πήραν οι άγιοι. Η αγάπη των χριστιανών για τα λείψανα των αγίων, φαίνεται από τις μεγάλες συλλογές που κατόρθωσαν να συγκεντρώσουν οι αυτοκράτορες στην Κωνσταντινούπολη. Πολλές περιπτώσεις θεραπειών, αναφέρονται ως αποτέλεσμα της ευλογίας κάποιου αγίου από τα μεγάλα προσκυνήματα, όπως του αγίου Μηνά,του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, του αγίου Συμεών του Νέου ή του αγίου Δημητρίου. Ο όρος ευλογία αναφέρεται σε οτιδήποτε φέρει την αγιαστική δύναμη των αγίων επειδή τους ανήκε ή ήρθε σε επαφή με το σώμα τους. Ευλογία, μπορούσε να είναι οτιδήποτε: νερό, λάδι από το κανδήλι που έκαιγε μπροστά στον τάφο, ψωμί, μια τρίχα από τα μαλλιά ή τα γένια του αγίου, χώμα ή και σκόνη από τον χώρο που ετάφη ή ασκήτευε. Για τη μεταφορά και φύλαξη των ευλογιών χρησιμοποιούνταν φιαλίδια μαζικής παραγωγής, κυρίως πήλινα αλλά και από ασήμι, μόλυβδο, γυαλί ή πέτρα που ονομάζονται επίσης ευλογίες.
Ευλογίες ήταν και οι «σφραγίδες», οι οποίες γινόταν φορείς αγιαστικής δύναμης μόνο εξαιτίας του υλικού τους ή της παράστασης που έφεραν. Από τις πιο διαδεδομένες μορφές σφραγίδων, είναι αυτές του στυλίτη αγίου Συμεών του Νέου, που σύμφωνα με τον Βίο του, «και οι δαιμονιζόμενοι καθαρίζονταν και οι ασθενείς θεραπεύονταν». Το περιεχόμενο ή το ίδιο το υλικό των ευλογιών χρησίμευε ως θεραπευτικό μέσο, ενώ το αγγείο ή η σφραγίδα χρησιμοποιούνταν ως φυλακτό-εγκόλπιο.
 
Tου ΠΑNΑΓIΩTH KΑMΠΑNH Αρχαιολόγου Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού